نگاهی به اختلاف در خوانش های قرآن

پدیده اختلاف قرائت  می گوید که حرفهایی از قرآن که تعداد شأن چندان زیاد نیست و یا احتمالا اختلاف  ها  در بسیار بسیار اندکی از کلمات در مصحف های قدیمی با یکدیگر متفاوت  بوده است.

بعقیده برخی این موضوع  در عصر صحابه اتفاق افتاده  است. البته امروز  این مطلب بیش تر نه از سوی طرفداران قرآن  بلکه از جانب  مخالفان قرآن قرار گرفته مورد بزرگنمایی قرار گرفته  است.  آنان بدون آنکه بدانند چه می گویند از هر پنجره و‌منفذی سر بیرون آورده و نعره می زنند که ایهالناس!  این قرآن همان قرآن نیست. اگر از آن ها بپرسید منظور شما از « همان قرآن» چیست و آیا شما آنرا دیده آید و می دانید که همان قرآن چگونه بوده پس از قدری بحث متوجه می شوید که این گروه نه می دانند که « همان قرآن» چیست، و نه می دانند« همین قرآن» چیست  . 

گزارش

«‌به عقیده برخی  نیز اختلاف قرائت در دوره صحابه در درجه نخست معلول اختلاف مصاحف صحابه با یکدیگر بوده است (معرفت، التمهید، 2/9) .

اینان می گویند که پس از در گذشت پیامبر این صحابه با مصحف های قرآنی خود به مناطق مختلف سفر کردند و مردم آن مناطق نیز قرآن این صحابه را پذیرفته و به خواندن قرآن مشغول شدند.»

گزارش

«  یزید نخعی گزارش کرده و گفته است : «من و حذیفه در مسجد کوفه بودیم که شنیدیم کسی بانگ می‏زند: هر کس تابع قرائت ابو موسی اشعری است به زاویه باب کنده مراجعه کند و هر کس تابع قرائت عبدالله بن مسعود است به زاویه دیگر ـ که نزدیک به سرای عبدالله است ـ مراجعه کند.  

سپس آنها در قرائت آیه‏ای اختلاف پیدا کردند.  بطوریکه گروهی می‏خواندند:

واتمّوا الحجّ والعمرة للبیت،

و عده‏ ای می‏خواندند: 

واتمّوا الحجّ والعمرة لله» (ابوداود، المصاحف، 18)،» 

جهت اطلاع بیشتر نک: المصاحف ابو داود سجستانی باب اختلاف مصاحف الصحابة، 60 - 88؛ عسکری، 2/111 تحت عنوان: باب اختلاف مصاحف الصحابةتوجه دارید که نحوه خواندن نخست، می گوید: حج و عمره را برای خانه بجا آورید. یعنی بیایید خانه را بپرستید و نه خداوند را! »

من فکر نمی کنم عرب زبانی که اندکی سواد داشته و منظور از«دین» را فهمیده و زبان عربی رانیز  می فهمد بیاید  روش خواندن نخست  را بپذیرد. چون او می داند که عبادات را نمی شود برای خانه کعبه بجا آورد ، بلکه باید‌فقط و فقط  برای خدا بجا آورد. 

مثلا فرض کنیم که عبدالله بن مسعود که یکی از قاریان معروف قرآن که شخص باسوادی بوده  آیه مزبور راهمین گونه می خوانده است  .آیا واقعا می توان چنین گزارشی را پذیرفت ؟ مسلما که این گزارش قابل پذیرش نیست.

اما خوانش دوم می گوید: حج و عمره را برای خدا تمام کنید! و این حرفی است که برای هر کس که معنی دین را فهمیده باشد قابل قبول است و امروزه تمام قرآنها در سراسر جهان آین آیه را به همین صورت در خود ضبط کرده آند.

گزارش

« از اصحابی که در این دوره صاحب مکتبی در قرائت بوده‏اند می‏توان از عبدالله بن مسعود در کوفه، ابو موسی اشعری در بصره، ابیّ بن کعب در شام و مقدادبن اسود در حمص یاد نمود (زرقانی، 1/248).»

گزارش حاشیه ها

«در حاشیه قرآنها و از سوی صحابه نکاتی نوشته شده بود که می توان آنها را تفسیر برخی از آیات و یا کلمات دانست، و طی زمان بعضی ها این تفسیر و تعبیر واژه ها را به  آیات خود قرآن تعبیر کرده اند.»

(صبحی صالح، 85).

برخی از گزارشات امروزین می خواهند این نکته را برسانند که  تفسیر واژه ها توسط صحابه با نص قرآن مخلوط شده است:اما من نسخه ای از تفسیر قرآن زید بن علی بن الحسین فرزند امام چهارم شیعیان را در اختیار دارم که در آن در باره برخی واژه ها  توضیحاتی داده است. و متن و نص آیات قرآن هر گز با توضیح معنای واژه ها اختلاط پیدا نکرده است.

گزارش

هم چنین یک گزارش نادر وجود دارد که می گوید:  برخی از صحابه بر اساس اجتهادات خود  به تبدیل برخی از کلمات قرآن با مترادف آن اقدام می ورزیدند. باید گفت که ظهور این امر از صحابه معتبر پیامبر و از معلمان نخستین قرآن که به حقانیت و وحیانی بودن قرآن ایمان داشتند کاملا غیر قابل قبول بنظر می آید.مگر آن که آنان دیده اند که در مصحفی بجای واتمّوا الحجّ والعمرة لله آیه را بصورت واتمّوا الحجّ والعمرة للبیت نوشته اند، در این صورت اجتهاد آنان کاملا صحیح بوده است. چون آنان می دانستند  که حج و عمره را باید برای خدا خواند و نه برای خانه کعبه! 

ناقص بودن رسم الخط عربی در صدر اسلام

گزارش:

«در کنار عوامل‏ یاد شده همچنین می‏توان از ناقص بودن رسم الخط عربی در آن زمان و  لهجه‏ های  مختلف قبائل در تلفظ برخی از کلمات، به سهم خود در اختلاف قرائت پاره ‏ای از کلمات قرآن اثر داشته اند. قطعا به دلیل همین اختلاف لهجه بوده که عثمان به گروه جمع‏آوری قرآن دستور داد که قرآن را بر اساس لهجه قریش بنویسند (سیوطی، 1/208) 

ثانیا: پس از خاتمه کار گروه، آنگاه که اغلاطی در رسم الخط مصحف مشاهده کرد بر طبق روایتی گفت: اگر املا کننده از هذیل و نویسنده از ثقیف بود، این لغزشها به وجود نمی‏آمد (همو، 2/320).»

این نکته قابل قبول است که رسم الخط قرآن با زمان تغییر کرده و این تغییر برای بهسازی روش خوانش قرآن و پرهیز از اختلاف و غلط خوانی کلمات بوده اند.

از جمله این اقدامات آن که عثمان جهت یکی ساختن مصاحف، گروهی مرکب از زیدبن ثابت، سعید بن عاص، عبدالله بن زبیر و عبدالرحمن بن حارث تشکیل داد. این چهارتن با همکاری تعداد دیگری از صحابه که تعداد آنها را تا دوازده نفر گفته‏اند (ابو داود، المصاحف، 33). موفق شدند که با استفاده از مصاحف موجود و سایر نوشته‏ های قرآنی، ابتدا مصحف واحدی تهیه کرده و سپس 4 یا 6 نسخه دیگر از آن استنساخ کنند (صبحی صالح، 84). پس از آن به فرمان عثمان هر یک از این مصاحف که به مصاحف امام نیز شهرت یافت به مرکزی از جامعه فرستاده شد و همراه آن یک قاری نیز اعزام گشت تا بدین وسیله قرائت واحدی از قرآن در سراسر جامعه رواج یابد (عسکری، 2/197).

علاوه بر آن چنانکه در تاریخ آمده است عثمان جهت ریشه کن ساختن اختلاف قراءات، دستور داد که مصاحف متفرق سوزانده شود و از این رو به حرّاق المصاحف مشهور گشت (بخاری، 6/581). این اقدام عثمان گرچه مورد انتقاد برخی قرار گرفت، اما اکثر صحابه از کار عثمان جانبداری کردند و مقید به استفاده از مصاحف عثمانی شدند(الاشیقر، 161) گرچه به شرحی که خواهد آمد پس از مدتی دو باره اختلاف در جامعه ظاهر گشت.»

منبع:مقدمه ای بر تاریخ اختلافات قرائت قرآن

نوشته آقای مجید معارف