کتابهای مقدس(گاثا): بخش اول

گاثا:
 گاثه‌ها/ گاتها/ گاتا/ گاسان/ گاتاها (اوستایی: gāθā، سرود سانسکریت: گاثا، پهلوی: گاسان، گاهان) یا گاهان یا گات‌ها ۱۷ سروده‌ای است که از دیرباز از سخنانِ زرتشت اسپنتمان دانسته می‌شده‌است و در برگیرندهٔ پیام و آموزش‌های وی بوده است و بنیادِ مزدیسنا است و کهن‌ترین و سپنتا ترین بخش از نسک اوستا شمرده می‌شود. این سروده‌ها به لهجه گاهانی زبان اوستایی‌اند و متن بسیار پیچیده‌ای دارند

گاثا را سرودهای پنجگانه ای نیز دانسته اندکه منسوب به زرتشت است و از نظر نگارش (و نه مضمون) کهن‌ترین بخش اوستا می باشد
. این سرودها بطور پراکنده در یسناها موجودند. بخش‌های پراکنده گاثا در سده نوزدهم میلادی و با پژوهش‌های اوستاشناسان اروپایی شناسایی شد و از دل اوستا استخراج گردیدند.

پنج سرود
همانطور که گفته شد برخی معتقدند که واژه گاتها در متون اوستایی به شکلِ گاثا (gatha) و برای نامیدن پنج سرود زرتشت بکار رفته است.
گاثا اسم مؤنثی است که معنای سرود یا سرودخوانی را می‌دهد و در متون سنسکریت نیز به همین معنا کاربرد دارد. به بیان دیگر گاثا سخن منظوم و شعرگونه‌ای است که ظاهراً به هنگام مراسم دینیِ پیروان مَزْدَیَسْنا/ مزداپرستان و به شکل گروهی اجرا و همسُرایی می‌شده است.

محتوای گاثا با دیگر بخش‌های اوستا تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای دارد و نام‌های امشاسپندان در آن منحصراً به عنوان اسم معنا آمده‌اند و دلالت بر شخصیتی مینوی نمی‌کنند. بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که سرودهای منظوم گاثا- همچون گلستان سعدی- در میان بخش‌های منثوری جای داشته‌اند که آن بخش‌ها به مرور زمان از میان رفته‌اند.

از سوی دیگر سرایش گاثا به موجب اشاره‌ای که در بند هشتم یسنای ۵۷ شده منسوب به زرتشت است. اما گروهی از اوستاشناسان و از جمله ژان کلنز (کلنز، 1386) در این انتساب تردید دارند و آنرا محصول سرایندگان و مکاتب گوناگون می‌دانند. چرا که شانزده بار یادکرد از نام زرتشت در گاثا، نه در حالت اول شخص مفرد که در حالت سوم شخص غایب یا حاضر بوده است.
گروه فوق بر این باورند که این دین با بهدینی مزدیسنا یا زرتشتی که در زمان ساسانیان به وجود آمد، تفاوت دارد.


گاثا چه زمانی سروده شد؟
بر طبق نظریه رایج زمان سرایش گاثا به احتمال زیاد همان زمان زندگی زرتشت است و به سده هفتم و ششم قبل از میلاد (همزمان با عصر مادها) باز می‌گردد.
گزارش منابع و تاریخ‌نامه‌های ایرانی از زمان زرتشت به اتفاق حاکی از آنست که زرتشت در سال ۶۶۱ قبل از میلاد متولد شده و در سال ۵۸۴ قبل از میلاد درگذشته است. البته برای زمان تولد زرتشت تاریخهایی از سه هزار سال قبل از تولد افلاطون تا شش هزار سال پیش نیز ذکر شده که این تاریخها پیگیری دین زرتشت و زندگی او را مبهم و پیجیده می سازد.

با این حال، قدمت و ساخت زبانی و دستوری گاثا این گمان را پیش کشیده است که بخش‌هایی از آن تا مدتی پیش از زرتشت سروده شده باشد.

نام جغرافیایی خاصی در گاثا ذکر نشده ولی بیشتر احتمال داده می شود که این مکان در شرق ایران و در سرزمین نیمروز/ سیستان/ زابلستان بوده است شاید نام گشتاسب که با آن منطقه از سرزمین پهناور ایر ان مرتبط است خود موید این مطلب باشد. سیستان نام شهری است که به موجب شاهنامه فردوسی پایتخت گشتاسپ و دین‌پذیری او نیز بوده است.

گشتاسب یا کی گشتاسب و یا ویشتاسب  (به معنی دارنده اسب آماده) نام پادشاه ایران در زمان زرتشت است. زرتشت دین جدید را به گشتاسب عرضه کرد و گشتاسپ دین وی را پذیرفت و از وی پشتیبانی کرد. در گاثا چهار بار از این فرمانروا یاد می‌شود که سه بار آن به صورت کی‌گشتاسب است.

کی به معنی رئیس عشیره و فرمانروا بوده و عنوان فرمانروایان دودمان کیانیان است که گشتاسب نیز یکی از آنان بوده‌است. هم‌چنین گفته‌اند که عنوان کی (کَوی) در ایران شرقی معنی شاه را داشته‌است.

فصل های گاثا
گاثا در پنج فصل با نام‌های «اَهونَوَئیتی‌گاثا»،
«اوشْتَوَئیتی ‌گاثا»،
«سْپِنتامَنْیو ‌گاثا»،
«وُهوخْشَثْرا گاثا» و
«وَهیشْتوئیشْتی ‌گاثا»،
و در ۱۷ بخش (هائیتی/ هات/ ها)،
۲۳۸ بند (وَچَسْتَشْتی/ وَچَسْت)،
۸۹۶ بیت (اَفْسْمَن/ پَتْمان/ گاس)
و ۵۵۶۰ واژه،
سروده شده و از نظر زبان و نگارش، کهن‌ترین بخش اوستای موجود است.

گاثا یک کتاب مستقل نیست و هویت مستقلی نیز ندارد؛ بلکه سرودهایی است که در دل هفتاد و دو هات یسنای اوستا پراکنده هستند. هفده بخش گاثا شامل هات‌های ۲۸، ۲۹، ۳۰، ۳۱، ۳۲، ۳۳، ۳۴، ۴۳، ۴۴، ۴۵، ۴۶، ۴۷، ۴۸، ۴۹، ۵۰، ۵۱ و ۵۳ یسنا می‌شود.

دلیل پراکنش گاثا در دل یسنا دانسته نیست. اما با توجه به تصرفات عصر ساسانی، می‌توان گمان داد که این کار به منظور حذف بخش‌هایی از گاثا و جایگزین کردن آنها با محتویات جدیدتر روی داده است. غیرمرتبط بودن سرودهای گاثا و حتی بسیاری از بندهای یک سرود با یکدیگر و وجود انفصال و خلأ محتوایی در میان آنها، چنین احتمالی را قوت می‌بخشد.

ادامه دارد...